फुटबॉल वर्ल्ड कप 22 : वाळवंटातल्या उकाड्यात स्टेडियम थंड कसं राखणार?

डॉ. कूल

ही पूर्ण व्यवस्था ज्यांनी तयार केली, त्या डॉ. सौद अब्दुल घनी यांनी बीबीसीला सांगितलं की, कतारला असा वारसा तयार करायचा आहे ज्याचा फायदा विश्वचषकातले फुटबॉलर्स घरी परतले तरी देशाला होत राहील.

ते सांगतात की वर्षानुवर्ष केलेल्या संशोधनातून ही 'थर्मल कंफर्ट' देणारी व्यवस्था विकसित करण्यात आली आहे, ज्यातून अधिकाधिक लोकांना मानवेल असं वातावरण तयार करता येतं. 2019 साली कतारनं जागतिक अ‍ॅथलेटिक्स स्पर्धेचं आयोजन केलं होतं. त्यावेळी आलेल्या खेळाडू आणि चाहत्यांशी बोलूनच विश्वचषकासाठी आरामदायी ठरेल असं वातावरण निर्माण करणारी व्यवस्था निर्माण करण्यात आल्याचंही डॉ. घनी सांगतात.

खेळाडूच्या नजरेतून

बीबीसीनं कतारच्या महिला फुटबॉल संघातली डिफेंडर हजर सालेहशी बातचीत केली. हजर 11 वर्षांची असल्यापासून फुटबॉल खेळते आहे. अती उष्ण वातावरणात उच्च स्तरावरचे सामने खेळण्याचा तिला अनुभव आहे. आर्द्रता हे इथे सर्वात मोठं आव्हान असल्याचं ती सांगते.

हजरला नवी वातानुकुलन व्यवस्था बसवलेल्या दोन स्टेडियममध्ये खेळण्याचा अनुभव घेता आला.

ती सांगते की यामुळे बराच फरक पडतो आहे, विशेषतः जूनच्या उकाड्यामध्ये खेळताना.

ही प्रणाली वातावरणपूरक आहे का?

कतार 2022च्या आयोजकांना खात्री आहे की अख्ख्या स्टेडियमला थंड करण्यासाठी लागणारी उर्जा निर्माण करताना आणखी कार्बनजन्य वायूंचं उत्सर्जन होणार नाही, कारण यासाठी लागणारी वीज नव्या सौर उर्जा प्रकल्पामध्ये तयार केली जाते आहे.

पण अख्खी स्पर्धा 'कार्बन न्यूट्रल' करण्याची खात्री देता येणं, हे एक महत्त्वाकांक्षी लक्ष्य आहे.

स्टेडियमच्या एकूण कार्बन फूटप्रिंटचा विचार केला, तर त्यापैकी 90 टक्के कार्बन उत्सर्जन हे ही स्टेडियमच्या बांधकामादरम्यान झालं आहे. यूएस एन्व्हायर्नमेंटल प्रोटेक्शन एजन्सीच्या उत्सर्जन मापकानुसार, एखाद्या कारनं जगाभोवती 80,000 वेळा प्रदक्षिणा घातल्यावर जितकं कार्बन उत्सर्जन होईल तेवढं म्हणजे साधारण 8 लाख टन उत्सर्जन या व्हेन्यूजच्या उभारणीदरम्यान झालं आहे.

त्याशिवाय विश्वचषकादरम्यानच्या वाहतुकीचा, अगदी चाहते विमानांतून इथे येणार आहेत, त्याचाही परिणाम लक्षात घ्यायला हवा.

फिफाचं म्हणणं आहे की स्पर्धेचं काहीसं संक्षिप्त रूप आणि स्टेडियम्समधलं कमी अंतर यांमुळे उत्सर्जनाची पातळी रशियात 2018 साली झालेल्या विश्वचषकाच्या एक तृतीयांश एवढी कमी होणार आहे.

या स्पर्धेसाठी आधीच झालेलं कार्बन उत्सर्जन भरून काढण्याच्या प्रयत्नांवर कतारचे वातावरणपूरक स्पर्धा आयोजित करण्याचे मनसुबे अवलंबून आहेत.

ते ही गोष्ट कशी साध्य करणार, हे अजून स्पष्ट नाही. फिफाचा दावा आहे की विश्वचषकादरम्यान होणारं उत्सर्जन भरून काढण्यासाठी ते वेगवेगळं तंत्रज्ञान वापरत आहेत. यात उर्जेचा कार्यक्षम वापर, कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट, पुनर्निर्मिती करता येईल असे उर्जास्रोत आणि झाडांची लागवड अशा गोष्टींचा समावेश आहे. पण यातल्या कोणत्या पर्यायांची अंतिमतः निवड झाली आहे, ते अजून स्पष्ट व्हायचं आहे.

कार्बन कैद करण्याच्या अशा योजना यशस्वी होण्यासाठी अनेक दशकांचा कालावधी लागू शकतो. बीबीसीनं केलेल्या एका ताज्या तपासानुसार यातली काही जंगलं केवळ पेपरवर अस्तित्वात आहेत.

त्यामुळे कतारनं आपलं कार्बन न्यूट्रल खेळांचं आयोजन करण्याचं उद्दीष्ट्य पूर्ण केलं आहे की या फक्त हवेत्या गोष्टी आहेत हे कळेपर्यंत काही काळ जावा लागेल.

कतारवर आणखी एका गोष्टीसाठी टीका होते आहे - या स्पर्धेची मानवी किंमतही मोठी आहे. ही स्टेडियम्स उभारणाऱ्या 30,000 कामगारांपैकी अनेकांचा मृत्यू झाला किंवा त्यांना गंभीर दुखापती झाल्या आहेत. मजुरांना कामाची सक्ती करणं, त्रासदायक परिस्थितीत काम करायला लावणं, कामगारांसाठी राहण्याच्या जागांची खराब अवस्था, कामगारांना पगार न मिळणं आणि त्यांचे पासपोर्ट जप्त केले जाणं अशा गोष्टींचे आरोपही केले गेले आहेत.

कतारच्या सरकारनं हे आरोप खोडून काढले आहेत. त्यांचा दावा आहे की 2017 सालापासून त्यांनी असे नियम लागू केले आहेत जे अतीउष्ण हवेत काम करणाऱ्या स्थलांतरित कामगारांच्या हक्कांचं रक्षण करतात, त्यांच्या कामाच्या वेळांवर मर्यादा आणतात आणि कामगारांच्या राहण्याच्या जागांमधली व्यवस्था सुधारतात. पण 2021 या एकाच वर्षात इथे 50 कामगारांचा मृत्यू झाला आणि 500 हून अधिकजण गंभीररित्या दरम्यान झाले आहेत. हे सगळे कर्मचारी विश्वचषकाशी निगडीत वेगवेगळ्या प्रकल्पांवर काम करत होते आणि ही माहिती आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटनेनं गोळा केली आहे. मैदानाबाहेरचा हा आणखी एक मुद्दा आहे ज्यामुळे या देशावर टीका होत आली आहे.